Ένας, δύο πολλοί Αδόλφοι

της Ελεωνόρας Ορφανίδου

Το σινεμά δεν φημίζεται για τις ιστορικές του γνώσεις. Ο Μέγας Αλέξανδρος παρουσιάστηκε πριν από μερικούς μήνες στην ταινία του Ολιβερ Στόουν ολίγον γκέι και ολίγον... εκδορεύς! Ο Χριστός υπέκυψε πριν από χρόνια στον «Τελευταίο πειρασμό» του Σκορσέζε κατά την καζαντζάκειο εκδοχή. Και τον Κένεντι τον δολοφόνησαν οι μυστικές υπηρεσίες, οι κουβανοί εξόριστοι, η μαφία ή όλοι μαζί.

Ανθρωποι θύμωσαν, διαμαρτυρήθηκαν, προέβησαν σε ακρότητες! «Υπερβολές και σύγχυση του σινεμά με τη ζωή» είπαν κάποιοι, οι άλλοι μίλησαν για «στρέβλωση της ιστορίας». Από τον Οκτώβρη, ενώπιον της διττής σημασίας της εικόνας («είναι απλώς μια ταινία» αλλά «διαμορφώνει συνειδήσεις») βρίσκονται οι Γερμανοί.

Ακόμα δεν αποφάσισαν πώς να συμπεριφερθούν απέναντι στον κινηματογραφικό Χίτλερ της ταινίας «Η πτώση» που θα προβληθεί τις επόμενες ημέρες και στη χώρα μας! Διότι εδώ δεν έχουμε τον κλασικά διαβολικό, παρανοϊκό Φίρερ, αλλά και τον άνθρωπο που ερωτεύτηκε την Εύα Μπράουν, που φερόταν ευγενικά στις γραμματείς του, που αγαπούσε τα σκυλιά του... κ.λπ. «Η πτώση» αναφέρεται στις τελευταίες 14 ημέρες του Χίτλερ, λίγο πριν από την κατάληψη του Βερολίνου από τους Σοβιετικούς. Ο Φίρερ ζει μαζί με την Εύα και τους στενούς του συνεργάτες στα υπόγεια της καγκελαρίας, ενώ η Γερμανία καταρρέει. Παντρεύεται, είναι καλός με τα παιδιά του Γκέμπελς που έχουν μετακομίσει στο καταφύγιο, τρώει, ανησυχεί, γελάει, αυτοκτονεί, είναι άνθρωπος! Μια ολόκληρη χώρα αναρωτήθηκε βουτηγμένη στις ενοχές της: είναι αυτό σωστό; Κι άνθρωποι σε όλη την υφήλιο είπαν πως δεν είναι!

Σκίνχεντ χαιρέτισαν ναζιστικά τον Φίρερ επί της οθόνης και συνελήφθησαν, ενώ ιστορικοί, συγγραφείς, κοινωνιολόγοι και απλοί γερμανοί πολίτες αντάλλαξαν απόψεις για τον ανθρώπινο Χίτλερ που ερμηνεύει εξαιρετικά ο ελβετός ηθοποιός Μπρούνο Γκαντς. Τον πρώτο μήνα προβολής της ταινίας στο Βερολίνο έπρεπε να περιμένεις μία εβδομάδα για ένα εισιτήριο (480 χιλιάδες εισιτήρια έκοψε μόνο το πρώτο Σαββατοκύριακο). Ολοι ήθελαν να τη δουν, κι όταν την έβλεπαν δεν ήξεραν τι να πουν. Εβλεπαν αδιαμφισβήτητα μια καλή ταινία (έφτασε και στα Οσκαρ), αλλά ουδείς ασχολούνταν με την αισθητική και τις ερμηνείες. Είναι σωστό να γίνεται μια ταινία, από Γερμανούς, για τον Χίτλερ, και να μη δείχνει μόνο την εγκληματική του φύση; Το «Stern» και το «Spiegel», που έκαναν εξώφυλλο τον Χίτλερ-Γκαντς, λίγα είχαν να πουν για την υπόθεση και τα γυρίσματα και πάρα πολλά για το γερμανικό σοκ μπροστά στην εικόνα του Φίρερ που γευματίζει με μια γυναίκα και της μιλά χαμηλόφωνα, όπως όλοι οι εραστές κάνουν μεταξύ τους.

Εγκριτοι αναλυτές αναρωτήθηκαν αν αυτό που είδαν στην οθόνη ήταν η χειραφέτηση του γερμανικού λαού, που ύστερα από τόσα χρόνια μπορεί να κοιτάξει με ειλικρίνεια το παρελθόν, ή η αρχή για τις γενιές που δεν έχουν προσωπικές μνήμες, εξομοίωσης του Χίτλερ με τον Τζένγκις Χαν και διάφορους άλλους «αλλοδαπούς» σφαγείς της Ιστορίας. Ο σκηνοθέτης της ταινίας, Ολιβερ Χιρσμπίγκελ, απάντησε στα ερωτήματα που τέθηκαν λέγοντας ότι «ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να βγει η Γερμανία από τη σιωπή του Τρίτου Ράιχ και να συμβιβαστεί με την Ιστορία της. Υπάρχουν», πρόσθεσε, «πενήντα τρεις χιλιάδες βιβλία για τον Χίτλερ και κανένα δεν αναφέρεται στον πραγματικό άνθρωπο. Κάναμε αυτή την ταινία ελπίζοντας να βοηθήσουμε τους θεατές να καταλάβουν τι έγινε στη Γερμανία πριν από 60 χρόνια. Δείχνοντας στους Γερμανούς ότι οι ναζί δεν ήταν μόνο τέρατα αλλά και άνθρωποι αφυπνίζουμε, δεν κοιμίζουμε τις συνειδήσεις. Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο Χίτλερ ανήκε σε μια ξεχωριστή κατηγορία και ότι κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δεν θα μπορούσε να κάνει τέτοια εγκλήματα».

Στο θέμα που τέθηκε σχετικά με το αν ήταν σωστό να γυριστεί μια τέτοια ταινία από Γερμανούς, απάντησε ο παραγωγός της, ο διάσημος για το «Χορεύοντας με τους λύκους» Μπερντ Αϊχινγκερ. «Γιατί να αφήσουμε», είπε, «το Χόλιγουντ να κάνει την ταινία;»

*Η όποια «αιρετική» ματιά του κινηματογράφου προς τον Φίρερ ξεκίνησε λίγα χρόνια νωρίτερα με τις ταινίες «Μαξ» του Μέιτζες και «Σκοτεινό σημείο: Η γραμματέας του Χίτλερ» των Αντρέ Χέλερ και Οτμαρ Σμίντερερ. Οι αυστριακοί ντοκιμαντερίστες πείθουν τη γραμματέα του Χίτλερ, Τράουντλ Γιούνγκε, να σπάσει το 2001, λίγο πριν πεθάνει, τη σιωπή της και να μιλήσει για τη σχέση τους. Πρώτη φορά γίνεται λόγος δημόσια για τη γλυκύτητα, για το χιούμορ του. Δεν είναι τυχαίο ότι και η «Πτώση» έχει ως πηγή της το βιβλίο της Γιούνγκε.

Στο βρετανικό «Μαξ» που γυρίστηκε το 2003 ο Νοά Τέιλορ («Ο σολίστας») υποδύεται τον νεαρό Χίτλερ ο οποίος στη Βιέννη του 1918 προσπαθεί να γίνει ζωγράφος, ενώ ταυτόχρονα θέλγεται από τις απόψεις των στρατιωτικών που αρνούνται να αποδεχθούν την ταπείνωση της ανακωχής του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Ο εβραϊκής καταγωγής γκαλερίστας Μαξ Ρόθμαν (Τζον Κιούζακ) δεν καταφέρνει να τον τραβήξει προς την τέχνη, με τα γνωστά για την ανθρωπότητα αποτελέσματα. Η ταινία κινείται μεταξύ κωμωδίας και δράματος, κι έτσι είναι πιο εύκολο να πεις τον Χίτλερ καλλιτέχνη, έστω και ατάλαντο.

Και στους Σίμσονς

*Βεβαίως σε άλλες εποχές ίσχυε ακριβώς το αντίθετο. Οταν έκανες σάτιρα με τον Χίτλερ, έβρισκες τον μπελά σου. Παθών ο Τσάρλι Τσάπλιν! Το 1940, όταν ακόμη η Αμερική πίστευε ότι ο Χίτλερ θα τα βάλει μόνο με τους Σοβιετικούς, γύρισε τον «Μεγάλο δικτάτορα», μια σκληρή σάτιρα για την άνοδο του ναζισμού. Σκηνές όπως αυτή που ο δικτάτορας Χίνκελ της Τομανίας χορεύει με την υδρόγειο, ή αυτή της ομιλίας του που λιώνει τα μικρόφωνα προκάλεσαν την ενόχληση της αμερικανικής κυβέρνησης. Οσον αφορά την άλλη πλευρά του Ωκεανού, «Ο μεγάλος δικτάτορας» απαγορεύτηκε από τους Χίτλερ, Μουσολίνι και Φράνκο. Ο ίδιος ο Τσάπλιν εξομολογήθηκε χρόνια μετά ότι, αν ήξερε τι επρόκειτο να κάνει ο Χίτλερ στην ανθρωπότητα, δεν θα μπορούσε να βάλει στην ταινία του τόσα κωμικά στοιχεία.

*Η είσοδος της Αμερικής στον Πόλεμο, η νίκη των Συμμάχων και οι αποκαλύψεις για τις φρικαλεότητες και τα εγκλήματα του ναζισμού έφτιαξαν το πλαίσιο εντός του οποίου κινήθηκε το σινεμά πενήντα τόσα χρόνια. Το 1968, ο Τζον Γκλιζ των Μόντι Πάιθον υποδύεται τον Χίτλερ στην ταινία του Μελ Μπρουκς «The producers». Πολύ γελοίος, κακός και γκέι, διεκδικεί την ηγεσία του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος με την αξέχαστη ατάκα «Don't be stupid, be a smarty, come and join the Nazi Party».

*Ακόμη και στο «Ο Ιντιάνα Τζόουνς και η Τελευταία Σταυροφορία», ο γελοίος Χίτλερ (τον υποδύεται ο ηθοποιός Μάικλ Σιρντ) που αναζητά Αγια Δισκοπότηρα ή τους επιζήσαντες της Αρίας φυλής του παρελθόντος στο Θιβέτ, είναι σατανικός. Ηλίθιος και κακός ο Φίρερ και στο «Τι έκανες στον πόλεμο μπαμπά» όπου τον υποδύεται ο Καρλ Εκμπεργκ. Ο Χίτλερ εμφανίζεται και σε αρκετά επεισόδια της «Οικογένειας Σίμσονς», οι οποίοι χαίρονται να τον ξεφτιλίζουν με χαιρετισμούς όπως το «Buenas noches, mein Furer!».

*Στις δραματικές ταινίες ο Χίτλερ είναι Χίτλερ. Στην ταινία «Χίτλερ: οι τελευταίες δέκα ημέρες», ο Αλεκ Γκίνες ζει ως Φίρερ ακριβώς τα ίδια πράγματα που ζει και ο Γκαντς της «Πτώσης». Ομως ο ρόλος του παραπέμπει στην κοσμοεικόνα που έχουμε όλοι για τον αιμοδιψή δικτάτορα. Την ίδια ακριβώς περίοδο, τις τελευταίες μέρες του Χίτλερ, πραγματεύεται η τηλεταινία «The bunker» που γυρίστηκε το 1981 με τον Αντονι Χόπκινς. Ο σερ Αντονι κέρδισε ένα ΕΜΜΙ για την ερμηνεία του, ο ρόλος όμως μέσες άκρες δεν έφευγε από την πεπατημένη. Οπως και αυτός που ερμήνευσε ο Ντέρεκ Τζάκομπι στο «Inside the 3rd Reich» που γυρίστηκε ένα χρόνο μετά. Στην τηλεταινία «Χίτλερ: η αρχή του κακού», με τον Ρόμπερτ Καρλάιλ, ο παρασημοφορημένος δεκανέας Αδόλφος Χίτλερ δεν αντέχει την ήττα της Γερμανίας και εμπλέκεται στις ομάδες που θέλουν μια ισχυρή χώρα. Ολα είναι όπως τα ξέρουμε.

*Μια ξεχωριστή περίπτωση είναι ο «Μολόχ» του Ρώσου Αλεξάντερ Σοκούροφ. Ο δικός του Φίρερ, τον οποίο υποδύθηκε ο Λεονίντ Μοζγκοβόι, έχει ανθρώπινο πρόσωπο, η ταινία ούτως ή άλλως περιγράφει ένα 24ωρό του με την Εύα Μπράουν! Αλλά τη γύρισε Ρώσος, αφήστε που την παράσταση έκλεψε η φωτογραφία της και όχι το σενάριο. Ο Χίτλερ είναι Αδόλφος αλλά δεν μπορεί να συγκινήσει. Στην «Πτώση», λένε οι εκτός των γερμανικών συνόρων επικριτές της, μπορεί!

7 - 13/03/2005