Ένας "Τιτανικός" για όλους

της Ελεωνόρας Ορφανίδου

« ... Alien they seemed to be: / Νο mortal eye could see / The intimate welding / of their later history»

(Εμοιαζαν ξένοι μεταξύ τους / Κανένα θνητό μάτι δεν μπορούσε να δει / Τη συνένωση της μετέπειτα ιστορίας τους)


Από το ποίημα «The convergence of their Twain» που έγραψε ο Τόμας Χάρντι το 1912 για το ναυάγιο του «Τιτανικού».

Το πόσο συγκλονίστηκε ο εδουαρδιανός κόσμος από τη βύθιση του πλοίου που «ούτε ο Θεός ο ίδιος δεν μπορεί να το βυθίσει» αποτυπώθηκε στα λογοτεχνικά κείμενα της εποχής: Ο Τόμας Χάρντι, ο Τζόζεφ Κόνραντ, ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο και ο σερ Αρθουρ Κόναν Ντόιλ μετέφεραν στα γραπτά τους τον κλονισμό που ένιωσαν δύο ήπειροι στη μέση ενός ωκεανού, καθώς ο «Τιτανικός», το σύμβολο όλων των βεβαιοτήτων του ανθρώπου που πατούσε πάνω στα τεχνολογικά του επιτεύγματα, έγινε συντρίμμια μόλις στο παρθενικό ταξίδι του... Την ιστορία του θα την δούμε άλλωστε και στο σημερινό svcd του Discovery που προσφέρει η «Κ.Ε.».

Πολλές καταστροφές πριν και μετά σημάδεψαν την ανθρωπότητα, αλλά το ναυάγιο του «Τιτανικού» έμεινε στη συλλογική συνείδηση ως η υπέρτατη καταστροφή. Πέρασε στη λαϊκή κουλτούρα, και στον αγγλοσαξονικό κόσμο ακόμη ασκεί επιρροή. Μολονότι τα περισσότερα ακαδημαϊκά βιβλία ιστορίας δεν το αναφέρουν καν ως σημαίνον γεγονός, δημιουργήθηκε ένας μύθος που ανανεώνεται με όλους τους τρόπους.

Η διαδρομή του «Τιτανικού» στην ποπ κουλτούρα ξεκίνησε 14 χρόνια πριν το ναυάγιο, όταν ο συγγραφέας Μόργκαν Ρόμπερτσον δημοσίευσε τη νουβέλα «Futility», για τη βύθιση ενός φανταστικού πλοίου, του «Τιτάν», περίπου υπό τις ίδιες συνθήκες και με τις ίδιες τραγικές συνέπειες! Το βιβλίο πέρασε απαρατήρητο έως τη μέρα της βύθισης του «Τιτανικού». Από τότε θεωρήθηκε προφητικό και εντάχθηκε στον «μύθο του καταραμένου πλοίου», έναν μύθο που αναπαρήγαγε χρόνια μετά και το Χόλιγουντ.

Η βύθιση του περήφανου υπερωκεανίου ήταν το μεγαλύτερο γεγονός του 20ού αιώνα που κάλυψαν τα μέσα ενημέρωσης έως τότε, και το πρώτο που καλύφθηκε και από ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης. Ο τηλέγραφος και το ραδιόφωνο ωρίμασαν μέσα από το τραγικό ναυάγιο, ενώ και οι εφημερίδες επί μήνες καλούνταν να καλύψουν τη δίψα του κοινού για πληροφόρηση σχετικά με το τι έγινε και ποιος έφταιξε.

Μια ασήμαντη τοπική εφημερίδα της Νέας Υόρκης, χάρη στον «Τιτανικό» και τα ακριβή ρεπορτάζ της μετατράπηκε εκείνη την εποχή στον παγκόσμιο διαμορφωτή της κοινής γνώμης που ξέρουμε: Ηταν οι «New York Times». Στις δεκαετίες που μεσολάβησαν, ο απόηχος του μεγάλου ναυαγίου απόκτησε τις πιο διαφορετικές χρήσεις: από στάμπα σε μπλουζάκια μέχρι διακόσμηση σε μοσχοβίτο κλαμπ.

Το πρώτο κύμα ενδιαφέροντος της κοινής γνώμης μειώθηκε έναν χρόνο μετά την καταστροφή, καθώς η ανθρωπότητα βρέθηκε μέσα στη δίνη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Χρειάστηκαν άλλες τρεις έντονες περίοδοι επαναφοράς στην επικαιρότητα για να γίνει ο «Τιτανικός» ο απόλυτος μύθος:

* Το 1953 τα μίντια επέστρεψαν στο θέμα, χάρη στα γυρίσματα της ταινίας «Τιτανικός» με την Μπάρμπαρα Στάνγουικ και τον Ρόμπερτ Βάγκνερ, η οποία κέρδισε Οσκαρ σεναρίου. Και επέμεναν έως τη χρονιά του «μπουμ», το 1955.

* Είναι η χρονιά που ο συγγραφέας Γουόλτερ Λορντ εκδίδει το βιβλίο του «Α night to remember», στο οποίο υπάρχει και η αναφορά για την ορχήστρα που έπαιζε στο κατάστρωμα την ώρα που το πλοίο βυθιζόταν, το «Songe d' Automne» του Αρτσιμπαλντ Τζόις.

Αυτή την περίοδο αρχίζει και η αναπαραγωγή των διάφορων μύθων που συνοδεύουν το ναυάγιο έως σήμερα: Ο «Τιτανικός» βυθίστηκε γιατί προσπαθούσε να διανύσει την απόσταση μεταξύ των δύο ηπείρων σε χρόνο ρεκόρ, στο πλοίο βρίσκονταν μια αιγυπτιακή μούμια, στα αμπάρια του εκατομμύρια δολάρια σε ράβδους χρυσού, πολλοί άνδρες κατάφεραν να διασωθούν από το ναυάγιο ντυμένοι γυναίκες. Ο κορυφαίος; Μοιάζει με αυτόν του Ελβις: Ο «Τιτανικός» δεν έχει βυθιστεί, τον πήραν εξωγήινοι στο διάστημα...

Προφανώς ώς το 1985 τον ξανάβαλαν στη θέση του, γιατί εκείνη τη χρονιά ο ερευνητής Ρόμπερτ Μπάλαρντ εντόπισε το κουφάρι του υπερωκεανίου. Οι εκκλησίες γέμισαν κόσμο. Αλλοι ταξίδεψαν έως το σημείο του ναυαγίου για να ρίξουν λουλούδια ή απλώς για να φωτογραφηθούν.

* Για τελευταία φορά, ο μύθος ανανεώθηκε το 1997, μέσα από την ομώνυμη ταινία του Κάμερον, η οποία ερμήνευσε εν πολλοίς και τους λόγους που το ναυάγιο πέρασε στο συλλογικό ασυνείδητο. Ο σκηνοθέτης μίλησε για δύο νέους από διαφορετικές τάξεις που από απλοί ερωτευμένοι γίνονται οι μεγάλοι πρωταγωνιστές της απόλυτης καταστροφής του μεγαλύτερου καραβιού του κόσμου. Κι ο ίδιος επιφυλάσσει στον εαυτό του τον τίτλο του βασιλιά. «Ι 'm the king of the world» λέει κατά τη βράβευσή του στα Οσκαρ για την υπερταινία του, ακριβώς όπως «κραύγαζε» με το μέγεθος και τον πλούτο του το δύσμοιρο καράβι.

Η ιστορία του «Τιτανικού» γοήτευσε τις μάζες γιατί εξομοίωσε μέσα από την τραγωδία του πλούσιους και φτωχούς, γιατί έκανε γεγονός το απίθανο (τη μαθηματική απιθανότητα σύγκρουσης του πλοίου με παγόβουνο), γιατί τιμώρησε την αλαζονική αδιαφορία οποιασδήποτε προειδοποίησης για καταστροφή, γιατί κλόνισε την υπερβολική εμπιστοσύνη στην αλάθητη τεχνολογία, γιατί επανέφερε το Θεό στο θρόνο του.

Το Χόλιγουντ, πολύ πριν από τον «Τιτανικό» του Κάμερον, στη δεκαετία του '70, όταν η αμερικανική κοινωνία πέρασε στην αβεβαιότητα της πετρελαϊκής κρίσης, του πολέμου στο Βιετνάμ και του σκανδάλου του Γουότεργκεϊτ, έφτιαξε ιστορίες σαν αυτή του αβύθιστου πλοίου. Με τα απίθανα να έχουν γίνει άλλη μια φορά γεγονότα, ξεκίνησε τις ταινίες καταστροφής. Πρώτη, οδηγός όλων όσων ακολούθησαν «Η περιπέτεια του Ποσειδώνα», του Ρόναλντ Νιμ: Ενα υπερωκεάνιο που κατευθύνεται από τον Αμερική στην Ελλάδα αναποδογυρίζει από ένα μεγάλο κύμα κι ένας ιερέας οδηγεί τους λίγους επιζήσαντες στη σωτηρία. Το κοινό λάτρεψε την ταινία, όπως και τη μεταθανάτια μυθολογία του «Τιτανικού», όπως και την υπερμεγέθη ταινία του Κάμερον. Την ίδια εποχή εξάλλου που η Κέιτ Γουίνσλετ άφηνε πίσω της το ναυάγιο και έφθανε στις αμερικανικές ακτές, εφημερίδες λαϊκής κατανάλωσης πληροφορούσαν ότι βρέθηκε μέσα σε σωστική λέμβο ο Κάπτεν Σμιθ, ο καπετάνιος του «Τιτανικού». «Νομίζει», έγραφε το πρωτοσέλιδο της «Weekly World News», «ότι είναι 1912, και έχει ακόμη την πίπα του». Λίγοι αναγνώστες έκαναν την αφαίρεση: αν ήταν αυτός, ήταν 140 ετών...

7 - 29/02/2004